واژه‌گاه

صالح حسینی درباره‌ی نگاهش به وضعیت ترجمه‌ی امروز و دغدغه‌ای که بین دو نسل ترجمه‌ی ادبی در ایران وجود دارد، توضیح داد: بین نسلی که خودم هم جزو‌شان هستم، با نسلی که امروز کار می‌کند، تفاوت ماهوی است. تا مترجم زبان ‌فارسی را خوب بلد نباشد؛ یعنی به‌ نظم و نثر هزارساله‌ی فارسی مسلط نباشد و فرهنگ عامیانه را نشناسد، ترجمه خوب از آب درنمی‌آید. در حال حاضر، با استثناهایی، به‌ نظر می‌رسد که اکثر ترجمه‌ها حالت ماشینی دارند. 

حسینی در ادامه‌ی سخنانش با اشاره به تغییرات زبان فارسی در ترجمه و رابطه‌ی این دو اظهار کرد: زبان فارسی در بعضی ترجمه‌هایی که امروز می‌شود، خیلی الکن است، که این گاهی تقصیر مترجم است. در ترجمه‌های غیر رمان، نقد ادبی و تئوری جدید شاید به‌ دلیل این‌که ما هنوز واژ‌گانی برای این نظریه‌ها پیدا نکرده‌ایم، ترجمه برای‌مان این‌قدر سخت می‌شود و حتا گاهی خودم هم که این ترجمه‌ها را می‌بینم، نمی‌دانم چه گفته‌اند و منظور نویسنده را اصلا نمی‌فهمم. در نسل پیشکسوت ترجمه، این موضوع و شأنیت زبان فارسی رعایت می‌شد و می‌شود و این تسلط وجود دارد؛ البته در زمینه‌ی رمان سخن می‌گویم. 

این مترجم همچنین درباره‌ی نقد ادبی گفت: در زمینه‌ی‌ نقد خیلی عقبیم و متأسفانه نقد ادبی نداریم. وقتی هم نظریه‌های تازه می‌آیند، چون هنوز قبلی‌ها هضم و درست درک نشده‌اند، ناگهان می‌پریم و می‌رسیم به جدید‌ترها. در برخی از این نظریه‌ها، اصطلاحات عجیب و غریبی وجود دارد که برای معادل‌یابی تعدادی از آن‌ها مانده‌ایم. به عنوان نمونه، واژه‌ی discourse معانی بسیاری را شامل می‌شود و شاید به فارسی، ترجمه‌ی دقیق نداشته باشد. 

مترجم «برادران کارامازوف» داستایوفسکی سپس درباره‌ی بازبینی ترجمه‌ها در طول سال‌های مختلف، با تأکید بر آگاهی نسل دیروز و امروز ترجمه از تئوری‌های تازه‌، خاطرنشان کرد: برای این موضوع باید چاره‌اندیشی کنیم. زبان ترجمه‌ی نسل امروز برای ترجمه‌ی این تئوری‌ها الکن است؛ چون غیر از مسأله‌ی معادل‌یابی که ما آن‌را نداریم، خود متن روان نیست و مشکل است. به عنوان نمونه، مفهوم ساختارشکنی که ژاک دریدا مطرح کرده، به نظرم، منظورش این نبوده که ما برداشت کرده‌ایم. 

او در توضیحی متذکر شد: ترجمه بیش‌تر حالت پز دادن پیدا کرده است. این روزها ترجمه به شکلی که دیگران نفهمند، خودش هنر شده و این یک فاجعه است. در حوزه‌ی نقد هم این‌ بیش‌تر دیده می‌شود. سال‌ها پیش، استادم ابوالحسن نجفی نام این قضیه را گذاشت فاجعه‌ی اندیشه. هنوز هم این هست که نفهمیدن هنر باشد. بالأخره در هر زمینه‌ای هم که مشغول ترجمه‌ایم، باید برایش زبان پیدا کنیم. ترجمه از این دیدگاه به نظرم هنر است؛ یعنی یافتن زبان مناسب برای هر متن؛ چون در غیر این ‌صورت، هر کسی که کمی زبان غیرفارسی بلد باشد، می‌تواند ترجمه کند. 

او همچنین درباره‌ی ترجمه از متن اصلی به فارسی گفت: در هر حال، اثر باید به فارسی ترجمه و تبدیل شود. قبلا وفاداری به متن معنای دیگری داشت و حالا معنای دیگری دارد. این‌طور نیست که لازم باشد ساختار آن زبان را منتقل کنیم. بار اول که در سال 1362، «لرد جیم» جوزف کنراد را به فارسی برگرداندم، فکر ‌کردم وفاداری به متن این است که من عین همان ساختار را وارد زبان‌ فارسی کنم. وقتی ترجمه چاپ شد، دیدم یک چیز الکن غیرقابل فهم شده که خودم هم شرمنده شدم و سال‌ها بعد، به گمانم، سال 75 بود که دوباره آن‌را ترجمه کردم و اتفاقا هوشنگ گلشیری زنده بود و مرا در این کار همراهی کرد. اما با این‌که برای چاپ این کتاب خیلی زحمت کشیدیم، نمی‌دانم متأسفانه چرا فروش نمی‌رود. ولی وقتی هم که متنی نمی‌پذیرد، دیگر نمی‌شود کاری کرد و انگار این‌ روزها این‌طور شده که هر متنی ترجمه شود. 

مترجم «به‌سوی فانوس دریایی» ویرجینیا وولف درباره‌ی دغدغه‌اش در امر ترجمه یادآور شد: برای برخی واژه‌ها مدت‌ها می‌نشینم و این‌طور نیست که صفحه سیاه کنم. سعی می‌کنم در ترجمه، از زبان فارسی حراست کنم و به گمانم، وظیفه‌ی اصلی من این است و گاهی این احساس مهم از طرف همه وجود ندارد. آن‌هایی که زود زود ترجمه می‌کنند، فکر نمی‌کنم دغدغه‌شان این باشد. ترجمه مثل نوشتن و خلق ‌کردن است و در لحظات خاص اتفاق می‌افتد؛ مگر این‌که ترجمه‌ی ماشینی کنند، که دغدغه‌شان اصلا زبان فارسی نیست. مثلا یکی از مترجم‌های معاصر به تمام آثار بزرگ ادبی جهان دست‌برد زده است. مگر می‌شود به این روش ترجمه کرد؟ مگر می‌شود «بهشت گم‌شده»ی میلتون را به این راحتی ترجمه کرد؟ ولی این مترجم ترجمه کرده؛ چرا؟ چون اصلا دغدغه‌اش زبان فارسی نیست. یا «کمدی‌ الهی» دانته را. ما نمی‌دانیم شاید او قدرت مافوق طبیعی دارد. می‌گوید بین 20 تا 25 صفحه در طول روز ترجمه می‌کند. از این نظر باید گفت خوش به‌ حالش! 

صالح حسینی همچنین درباره‌ی ارزیابی‌اش از ترجمه‌های ادبی امروز بیان کرد: هم خوب‌اند و هم با اشکال روبه‌رو هستند. جا‌هایی که زبان فارسی مترجم خوب بوده، ترجمه هم خوب شده است. البته فقط تسلط به زبان فارسی را دخیل نمی‌دانم؛ چون همین الآن مترجمی هم داریم که زبان فارسی و عامیانه‌دانی‌اش رشک‌انگیز‌ است؛ اما جا‌هایی هم هست که زبان انگلیسی را متوجه نمی‌شود و خیلی بد ترجمه می‌کند و افتضاح. جا‌هایی را که زبان انگلیسی پیچ‌وتاب دارد، متوجه نمی‌شود؛ ولی این موضوع را فارسی‌دانی‌ و زبان عامیانه‌دانی‌اش جبران می‌کند، که یکی از بی‌نظیرهاست. 

حسینی سپس درباره‌ی الگو داشتن در ترجمه سخن گفت و توضیح داد: ترجمه یک کار عملی است. در خلال ترجمه، مترجم به تدریج، سبک، زبان و شیوه پیدا می‌کند. زنده‌یاد محمدعلی صفریان زمانی در سال 52، «دل تاریکی» و «جوانی» جوزف کنراد را ترجمه کرد و بعد من در سال 65، نقدی بر ترجمه‌ی او نوشتم و خودم هم اقدام به ترجمه‌ی «دل تاریکی» کردم؛ چون این اثر را دوست داشتم و به نظرم کتابی است که مثل شعر نوشته شده و اگر یک کلمه‌اش در ترجمه خراب شود، همه‌ی ترجمه تحت تاثیر قرار می‌گیرد و این موضوع را مترجم قبلی متوجه نشده بود و من دقتم را روی آن گذاشتم. در حال حاضر هم مدت دو سال است که جلو چاپ سومش را گرفته‌اند و نمی‌گذارند منتشر شود، که نمی‌دانم چرا؛ در حالی‌که این اثر ضدامپریالیسی و ضداستعمار است و هم‌اکنون جزو کتاب‌های درسی دانشگاه هم هست. 

این مترجم پیشکسوت در بخش دیگری از سخنانش به ارزیابی‌اش از ترجمه‌ی آثار ادبیات فارسی در کشورهای دیگر پرداخت و افزود: سال‌هاست ترجمه‌ی اثری را به شکل جدی ندیده‌ام، که در این میان، خیلی مسائل دخیل و مرتبط است، بویژه موضوع فرهنگ. هر چند ترجمه‌ی این‌ آثار نعمت است؛ اما مثلا برای واژه‌ای مثل «تکبیرة‌الاحرام» که در شعر سهراب سپهری است و برخی از آن‌ها را ترجمه کرده‌ام، در ترجمه چه باید کرد؟ خیلی وقت‌ها در ترجمه بی‌معنی می‌شود. یا وقتی می‌گوید، من وضو با تپش پنجره‌ها می‌گیرم؛ چه معادلی بگذاریم؟ خیلی جاها و مخصوصا در جا‌هایی که بار فرهنگی بیش‌تری دارد، ترجمه‌پذیر نیست؛ مگر این‌که شکل دیگری به آن بدهیم؛ مثل کاری که فیتز جرالد با شعر خیام می‌کند و یک جور دیگر ترجمه می‌کند. کل ساختار را به هم می‌ریزد و آن‌را برای انگلیسی‌زبان قابل فهم می‌کند. اگر بتوانیم در ترجمه این ‌کار را کنیم، موفق‌ایم. رژه لسکو هم «بوف‌ کور» را به فرانسه ترجمه کرد؛ اما باز مشکل دارد. 

صالح حسینی همچنین درباره‌ی علاقه‌اش به‌ شعر گفت و توضیح داد: زمانی کل شعر معاصر را حفظ بودم. «صدای پای آب» و «مسافر» سهراب سپهری و یا «قصه‌ی دختر‌ای نه‌نه دریا» یا «پریا»ی احمد شاملو را می‌خواندم. سهراب سپهری را دوست دارم و احمد شاملو، مهدی اخوان ‌ثالث و فروغ فرخزاد هم شعرهای خوبی دارند. از شاعران کلاسیک‌تر و غزل‌سرایان، حسین منزوی به نظرم غزلش خیلی تازه و فوق‌العاده است و او را به دیگر غزل‌سرایان معاصر ترجیح می‌دهم. حافظ، مولانا، سعدی و فردوسی هم که جای خود را دارند. البته به خاطر ترجمه‌ی جدیدم، چندین‌بار فردوسی را ‌خواندم و تعابیرش خیلی کمکم کرد. 

نویسنده‌ی مورد علاقه‌ی صالح حسینی به لحاظ داستان‌نویسی معاصر، هوشنگ گلشیری است و درباره‌ی آثارش هم با همکاری پویا رفوئی تحقیقاتی داشته است. تعدادی از آثار ابوتراب خسروی، محمدآصف سلطان‌زاده و حسن بنی‌عامری را هم می‌پسندد. به نظرش، «جای خالی سلوچ» محمود دولت‌آبادی، «شازده احتجاب» و «خانه‌ی روشنان» از هوشنگ گلشیری و «اسفار کاتبان» ابوتراب خسروی کتاب‌های فوق‌العاده‌ای هستند. 

حسینی درباره‌ی بحث تأسیس خانه‌ی ترجمه هم که چندی پیش مطرح شد، گفت: کار خوبی است؛ منتها نحوه‌ی کارکردش چگونه باشد، مهم است. حتما باید متخصصان فن در جریان باشند و کسی که در این حوزه نیست، چطور می‌تواند اظهارنظر کند؟