واژه‌گاه

ب- بعد از اسلام- قصص الانبیاء، معراج و سیره پیغمبر( شیوه زندگی و رفتار پیغمبر )

ج- کار نوشتن به شغل رسمی درآمد. در این مرحله داستان نویسان برای جمع آوری حکایت های قدیمی مثل عنتره و عبله و لیلی و مجنون و … به صحرا رفتند.

د- درعصر عباسی با ترجمه¬ی آثاری از زبان¬های دیگر مثل « کلیله و دمنه » توسط عبدالله مقفع دگرگون شد.

و سپس کتاب هایی به دست خود اعراب مثل « البخلاء » جاحظ و « رساله الفرقان » ابوالعلا معری که یک داستان خیالی است و سفر به بهشت و دوزخ است و… نگاشته شد.

داستان مدرن عرب سه مرحله را می‎گذراند

الف: مرحله شبیه سازی و عربی سازی.

داستان در این مرحله تحت تأثیر آثار ترجمه شده غربی مثل زیادی دور نماها و پیوستگی داستان و مقامه (داستان های دارای صنایع ادبی) مانند داستان « علم الدین » علی مبارک و احمد شوقی در کتاب « عذراء الهند » ( ۱۸۹۷)

در آخر قرن ۱۹ گروهی به نام «مشتاقا » به ادبیات غرب در مصر و لبنان پیدا شدند و شروع به ترجمه آثارغربی نمودند. پیشاهنگ آنها سلیم بستانی لبنانی است که بین سال‎های ۱۸۴۸ تا ۱۸۸۴ تعداد زیادی داستان های تاریخی و اجتماعی نوشت و مجله «الجنان» را منتشر کرد از جمله آثار او «زنوبیا» که در سال ۱۸۷۱ نوشته شد.

در این دوره مطبوعات نقش مهمی در انتشار و گسترش داستان داشتند. مجله و روزنامه هایی که نقش مهمی بازی کردند عبارتند از « الاخبار »، « وادی النیل »، « الاهرام » و….

و از سرشناسان این مرحله می¬توان از « فرح آنطوان ، نقولا حداد، جرجی زیدان، طاهر حقی» و… می-باشند. کار بیشتر این نویسندگان روزنامه نگاری بود و تقلید از داستان های غربی است. کار آنها از نظر فنی وتخصصی ناقص و محیط آن کمتر عربی است.

نویسندگان المهجر این فرصت را پیدا کردند که کار خود را از نظر فنی بالا ببرند و در حقیقت می¬توان در داستان های جبران خلیل جبران و محمد حسین هیکل نسبت به داستان های نویسندگان پیشین پیشرفت قابل ملاحظه‎ای دید.

ب: مرحله شکل گیری و نو آوری ( ۱۹۱۴- ۱۹۳۹)

دوره¬ی میان دو جنگ جهانی اول و دوم و تأثیرات فرهنگی و سیاسی آن و بیداری وجدان ملی اعراب و خیزش¬های مردمی علیه استعمار و ارتباط با فرهنگ غرب مرحله¬ی شکل گیری رمان عربی با مهر و نشان محلی و قومی است.

در این دوره « طه حسین » با انتشار کتاب « الایام – ۱۹۲۹» و « ادیب- ۱۹۳۵» نقش مهمی در محکم کردن قواعد فنی رمان عربی بازی کرد. « القعاد و مازنی » آثاری مبنی بر روانکاوی غربی نوشتند و قواعد تألیف و تحلیل رمان را بنیان نهادند. نویسندگانی همچون « الیاس ابو شبکه » در مرد آگاهی قومی و مشکلات اجتماعی نوشتند.

در این مرحله افکار طبقه جدید متوسط، آرزوها، ارزش¬ها و روش زندگی آنها مرد بررسی قرار گرفت. از نظر طبقات اجتماعی زندگی طبقه¬ی خرده بورزوای را به تصویر می¬کشد و از طبقه¬ی اریستوکراسی و جنگ طبقاتی دوری می¬کند. این مسائل برای این توسط نویسندگان مطرح می¬شود تا راه حلی برای آنها پیدا شود.

ج- مرحله¬ی بومی شدن و بلوغ و کمال.

برای نویسندگان در این مرحله امکاناتی فراهم شد تا به شیوه های بحث علمی و آکادمیک دست پیدا کنند و آن را پیدا کردند که زبان های بیگانه را فراگیرند و رمان، علوم و محصولات فرکری اروپایی ها به زبان اصلی مطالعه نمایند. دانشگاه های مصر حق زیادی به گردن ادبیات داشت و گروهی به نام نسل نویسندگان دانشگاهی پا به عرصه ادبیات گذاشتند. از جمله آنها «علی احمد بکثیر» فارغ التحصیل زبان و ادبیات انگلیسی، « عبدالحمید جوده سحار » رشته اقتصاد و بازرگانی، « یوسف ساعی » دانشگاه جنگ، « احسان عبدالقدوس » دانشکده حقوق، «یوسف ادریس » دانشگاه علوم پزشکی، « عبدالرحمن منیف » علوم اقتصادی و بالاترین آنها در این مرحله «نخیب محفوظ » فارغ التحصیل دانشکده ادبیات بود.

این نویسندگان سعی کردند اشکالات مراحل قبل ( رمان ) را از لحاظ فنی رفع کنند و خود را از شیفتگی به فرهنگ غرب رها کنند.

بعد از نجیب محفوظ که رمان عربی را از لحاظ ساختار به نهایت خود رساند و همچنین پس از حوادث دهه های ۵۰ و ۶۰ میلادی ( استقلال بعضی از کشورهای عربی) و شکست اعراب در جنگ با اسرائی درسال ۱۹۶۷ م. رمان عربی رو به پیشرفت نهاد و نویسندگانی مانند « جبرا ابراهیم جبرا، غسان کنفانی، حنّا مینه، عبدالرحمن منیف، جمال غیطانی، طیب صالح، حلیم برکات، غاده سمّان و… » در ادبیات عرب ظاهر شدند. این نویسندگان رمانهایی در باره¬ی آزادی، رهایی، سیاست، وابستگی ملی و قومی، مسئله¬ی فلسطین و مبارزه طبقاتی نوشتند.

در این دوره علاوه بر رمان، نول ( داستان های کوتاه )، اتو بیوگرافی و نمایشنامه رواج پیدا کرد. بیشتر اینها تحت تأثیر رمان های رومانتیک غربی که براثر ترجمه آثار غربی وارد ادبیات عرب شده بود، صورت گرفت. می¬توان تجلی آن را در آثار نویسندگانی مثل « مصطفی لطفی منفلوطی »، « جبران خلیل جبران »، « کرم ملحم کرم »، محمود السید »، « علی شبیبی » و… دید.

بعد از اینکه رمان عربی مدتی را تحت تأثیر مکتب رومانیسم غربی گذراند به سمت ترجمه های اتوبیوگرافی و بعد از آن به رمان های تاریخی رو آورد. نمونه های آن کتاب « الایام » طه حسین، « ابراهیم الکاتب »مازنی و « بازگشت به روح » توفیق حکیم می¬باشد.

در ده¬ سوم قرن بیستم رمان عربی تحت تأثیر فرهنگ و ادبیات غربی به سمت رئالیسم ( واقعیت گرایی ) گرایش پیدا کرد و نمونه های آن را می توان در آثار طه حسین، محمود تیمور، توفیق حکیم، محمود احمد سید و در (خان خلیلی و میان دو کاخ ) از آثار نجیب محفوظ و ( زمین ) عبدالرحمن شرقاوی، دید. در این آثار به نقد و پند و اندرز اجتماعی یا سیاسی، اشاره به آداب و رسوم پرداختند.

گرایش دیگر در ادبیات عرب گرایش روان شناختی است و آن برعکس جنبش باطنیه ( مکتبی که به معانی پنهان و باطنی متون قرآن معتقد است ) که زرف و عمیق است به نو آفرینش گرایش دارد. در ادبیات عرب به اینها جریان بیداری یا بحث فردی خاموش و یا داستان تحلیلی گفته می¬شود و بجای چند قهرمان داستان روی یک قهرمان داستان متمرکز می¬شود. از نویسندگان سرشناس این گرایش « عیسی عبید » در رمان ( ثریا )، «محمود تیمور »، مازنی، القعاد ( کتاب ساره )، طاهر لاشین ( کتاب حوا بدون آدم » و… میباشند.

گرایش سمبلیک ( نمادی ) گرچه گرایش سمبولیک صرف در رمان عربی به ندرت دیده می شد ولی کتاب¬های ( دزد و سگ ، گدا، بچه¬ها محله¬ی ما، راه، روغن فروش و پائیز ) نجیب محفوظ و کارهای « یحیی حقی» با گرایش به این مکتب نگاشته شده اند.

نویسندگان المهجر در رمان های اجتماعی سهمی بزرگی داشتند و آنها مشکلات اجتماعی و آداب و رسوم مردم را به تصویر کشیدند و سرشناس¬ترین آنها میخائیل نعیمه و کرم ملحم کرم می باشند.

رمان عربی در دهه هفتاد از قید و بندهای گذشته رهایی یافت و نویسندگان به مسائل قومی، مبارزه طبقاتی، سیاست، قضیه فلسطین، آزادی و رهایی و … روی آوردند. از نامدارن این دهه می توان از جبرا ابراهیم جبرا،

غسان کنفانی، حنا مینه، غاده سمّان، عبدالرحمن منیف، طیب صالح، سحر خلیفه، سهیل ادریس و … نام برد.

در دهه هفتاد به بعد جریان های ادبی به وجود آمدند که بشح زیر می باشند:

عناصر اساسی آن بشرح زیر می¬باشد:

الف) تک گویی مستقیم. نویسنده پنهان می شود و سخن به شکل ضمیر مفرد و غایب صورت می¬گیرد.

ب) تک گویی غیر مستقیم. در اینجا نویسنده از راه وصف و شرح وارد می¬شود و حکایت کردن داستان به صورت ضمیر متکلم است.

ج) شرح آگاهانه ذهن شخصیت های داستان.

د) راز و نیاز با خود.

م) تداعی( معنی همدیگر را خواندن ) آزاد از راه رؤیا و حواس.

و) مونتاژ سینمایی از راه بکارگیری تعداد زیادی شکل و تصویر و پشت سرهم آمدن آنها.

ترجمه و انتشار آثار « مارسل پروست»، « جیمس جویس » و فروید و … در رواج این مکتب کمک شایانی کرد. بعضی از آثار نویسندگانی مانند نجیب محفوظ ( گدا )ف حیدر حیدر ( زمان وهم انگیز )، هانی راهب ( هزار شب و دو شب ) و غاده سمّان و … در این گروه می گنجد.

این جریان از تکنیک های جدیدی بهره برد که از حد روش¬های قبلی و زیبا شناسی رایج می گذرد. البته این کار به آهستگی و آرامی صورت گرفت. رمان پیشاهنگ در استفاده از تکنیک های سینمایی، بخش بخش سازی به شکل ها و لوحه های مستقل که در مجموع اثر و احساس یگانه ای می دهد و همچنین استفاده از تک گویی و فلاش بک در تصویر گذشته قهرمانان داستان، استفاده از زبان شعر گونه و نگاه نسبی به حوادث متمایز است.

از نویسندگان رمان پیشاهنگ که این تکنیک ها در کارهای آنها تجلی یافت می توان از « جمال غیطانی، الیاس خوریف صنع الله ابراهیمف جبرا ابراهیم جبرا، امیل حبیبی و …» نام برد.

نویسندگان این مکتب از ترکیب های غیر واقعی لغوی، کم اهمیت دادن به ضمیر آگاه و ناخود آگاه ( استقلال تقنیات الشعور و الاشعور)، پیاپی آمدن آگاهی و نا آگاهی و رؤیا و از بین بردن عنصر زمان و مکان. این گرایش با از بین بردن ساختار اساسی رمان و عناصر فنی آن، بیرون رفتن از شکل نمونه های رایج نوآوری و ابتکار در رمان و اشتیاق به جهان آینده جدا از حال و گذشته و خوش بینی به آینده. مشهورترین نویسندگان این مکتب « احمد مدینی » می باشد.

در اواخر قرن بیستم و اوائل قرن جدید نسل دیگری از نویسندگان پا به عرصه نهادند. بعضی از آنها مانند بعضی از اسلاف خود روزنامه نگار بودند و پس از آن به حرفه¬ی رمان نویسی روی آورند. اغلب نویسندگان این دوره در نوشته های خود مسائلی مانند امور اجتماعی و سیاسی، به چالش کشیدن سنت های باقی مانده قبیله ای و سنتیف برابری حقوق میان زن و مردف مسئله ی فلسطین و … را مطرح کردند. از جمله¬ی این نویسندگان می¬توان از عبده خال و لیلی جُهنی عربستانی، ابراهیم نصرالله و خانم لیلی اطرش اردنی – فلسطینی، هدی برکات لبنانی، احلام مستغانمی و علی بدر، محمد البساطی و … نام برد.

از ابتدای دهه نود قرن گذشته تعداد زیادی رمان در عربستان نوشته شد. این رمان¬ها که موازی روایت¬های رسمی منتشر شد و سلطه¬ی شعر را در ادبیات آن سر زمین کم کرد. اینها منفذی شد برای بحث های مدرنیته که گروه های مختلف حول آن بحث و جدل می¬کردند.

در قیاس با سالیان دراز خاموشی در یک زمان نسبتاً کوتاه تعداد زیادی نویسنده پا به عرصه ادبیات آن سر زمین گذاشتند و همه حول موضوعاتی مانند برابری زن و مرد، اجرای عدالت اجتماعی، حمایت از حقوق شهر وندی، منادی اعتراف به حقوق برابر برای تمام مناطق و با طیف های متنوع مذهبی و نژادی، مشروعیت بخشیدن به سرکشی علیه قوانین قبیله¬ای، از بین بردن تابوها و رواج اصول اجتماعی دنیوی، جمع شدند. در این دوره رمان از لحاظ تکنیکی و هنر آرایشی بی بهره بود و به شکل خطابه و وعظ اجتماعی درآمد.

به خاطر فروش کتاب¬هایی که مسائل جنسی به طور عریان در آنها مطرح می¬شود، بعضی از رمان نویسان عرب و اغلب نویسندگان عربستانی مبادرت به نوشتن این گونه رمان¬ها نمودند به طوری که کتابی مانند « دختران ریاض » اثر خانم رجاء صانع که از هیچ گونه ارزش ادبی بی بهره است علاوه بر نسخه های غیر قانونی ۶۰۰۰ هزار نسخه در یک سال فروش داشت. سه گانه ترکی حمد که در این صیاغ نوشته شده بیش از ده بار تجدید چاپ شده در حالی که کتاب « شرق دره » او همچنان روی پیشخوان کتابفروشی¬هاست. گرچه این نوع کتاب¬ها در قیاس با کتاب¬های پائلوکوئیلو از نظر تکنیکی در سطح پائینی می¬باشد ولی مورد اقبال خواننده عربستانی قرار دارند.

دبیای عرب در گذشته و حال همیشه شاهد درگیری¬ها و جنگ¬هایی با نام¬ها و دلایل مختلفی بوده است. بعضی از آنها به سبب و یا علیه یک دشمن بیگانه بوده و بعضی دیگر به شکل جنگ های داخلی، درگیری های مذهبی، نژادی و دینی بوده است. می توان گفت که امروز تقریباً از مشرق تا مغرب منطقه¬ی عربی در جنگ¬هایی که آنجا و اینجا در جریان است، شعله ور است و گویا اینکه دگیری با همسایگان و کشت و کشتار داخلی تمامی ندارد.

رمان با اعتبار اینکه دنیای در حال کشمکش و تناقص را جلو می¬دهد و واقعیت و خیال، معقول و شگفت آور، ممکن و غیر ممکن، فطری و عینی و حال و گذشته را در هم می¬آمیزد. پیوندی میان دیدگاه روزنامه نگاران و نویسندگان می¬زند. از این رو انعکاسی در رمان¬های عربی داشته است. از نویسندگانی که در این خصوص آثاری خلق کردند می¬توان از یوسف قعید، غاده سمّان، هدی برکات، الیاس فرکوح، سلیمان کامل و… نامید.

منبع: (+)